Tar vare på farne dagar

Onsdag 28.september 1983 samla 23 personar seg til møte på Enge skule i Etne. Målet var å skipa eit sogelag i Etne kommune og utarbeida vedtekter som skulle gjelda for laget. I protokollen frå skipingsmøtet står det å lesa at Knut Molnes opna møtet med å ønskja alle velkomen. Eit framlegg til vedtekter utarbeidd av mållaget låg alt klart og blei gjennomgått punkt for punkt. Kva laget skulle heita var også ein av postane på programmet og med 10 mot 7 røyster fall valet på Etne Sogelag.

Magnus Saltnes var saman med Ingolf Vevatne og Borghild Sævareid Prestegård sentrale personar under opprettinga av laget, og då styreleiar skulle veljast var det Magnus Saltnes som hanka i land sigeren. Med seg i styret fekk han til saman 11 menn og damer. Medlemspengane blei sett til 25 kroner.

Medlemmer

Interessa for sogelaget breidde om seg i både Etne og Skånevik, og før kalenderen viste 1984 hadde medlemstalet auka til 65. Sidan steig det jamt og trutt og tel i dag rundt 200 medlemmer frå Etne og Skånevik, dei fleste godt vaksne.

— Me har hatt over 200 medlemmer lenge, og me ønskjer fleire, seier dagens styreleiar Nils Halleland og frir litt ekstra til den yngre del av befolkninga.

— Me vil gjerne ha litt yngre krefter med, seier han.

Styret består av fem faste medlemmer og ein varamedlem.

I tillegg til styret er laget delt inn i fleire ulike undergrupper basert på oppgåvene dei skal ta seg av. Nokre steller med årboka, andre passar på at ulike bildearkiv blir tatt hand, medan ein gjeng tek seg av det over 100 år gamle Tongahuset. Sogelaget har også ei hand på rattet ved Etne kommune sitt lokalhistorisk arkiv, Olav Vik stiftinga og Norsk Motormuseum i Skånevik.

— Det er eit altomfattande arbeid. Sjølv har eg vore medlem i mange år før eg tok leiarvervet i år. Eg har stor respekt for arbeidet laget gjer, seier Halleland.

Trufast medlem

81 år gamle Jakob Eskeland frå Etne er blant medlemmene som har lengst fartstid i laget. Han var med på skipingsmøtet og har sidan den gong vore fast medlem. Han hadde også ein periode som styreleiar.

Eskeland minnest godt den første tida i det nyskipa laget. Blant oppgåvene som venta dei første medlemmene var arbeidet med årboka som blir gitt ut like før jul.

— Å gje ut årboka var det største arbeidet. Etter kvart arrangerte me bussturar og me samarbeidde med Vindafjord om seminar og presentasjonar av årbøkene. Fleire oppgåver har kome til, mellom anna dugnadsarbeidet på Tongahuset. Hovudsaka til laget har vore å dokumentera ting frå gamle dagar, seier den engasjerte 81-åringen som sjølv har bidrege til fleire av artiklane i årbøkene.

Sjølv etter mange år i laget har han ingen planar om å gje seg med første.

— Eg vil fortsetja å vera med i laget. Eg er også med i Stord Sogelag, seier han.

Årbok

Bak permane i årboka som kjem i sal like før jul kvart einaste år skjuler det seg eit mangfald av forteljingar og fakta med variert lokalhistorisk innhald. Her kan kven som helst bidra med tekst og bilde frå gamle dagar, enten dei har ei sjølvopplevd historie å fortelja eller har kjennskap til samfunnet slik det var før i tida. Skriftstyret som består av 5 personar jobbar jamt og trutt med å skaffa stoff til bøkene, og kvalitetssikra tekst og innhald i artiklane. I løpet av dei 40 åra årboka har vore i sal har det til saman blitt trykt nesten 700 artiklar.

— Me får alltid inn stoff, seier leiar i skriftstyret, Ragni Sunniva Fett og er snart klar med årets utgåve av den populære årboka.

Sal av årboka er ei viktig inntektskjelde for laget i tillegg til medlemskontingenten og litt støtte frå bankar og bedrifter som ønskjer å bidra til arbeidet i sogelaget. Kvart opplag består av rundt 500 bøker og er å få kjøpt i lokale butikkar eller direkte frå laget. Mesteparten av bøkene finn raskt nye eigarar når dei kjem for sal. Men som regel blir det litt til overs, og i sogelaget sitt lager i kjellaren på Skakke ligg kassar med gamle årbøker klar for sal.

— Me har framleis bøker heilt frå 1984 for sal for alle som er interessert i eldre årbøker, seier skriftstyreleiaren.

Bildearkiv

Etter at fotografi som metode for å laga eit bilde av eit motiv blei introdusert på 1830-talet har fotoet fått stor betydning for å dokumentera fortida. I byrjinga av 1870 blei dei første sølvplater behandla med jod gradvis byta ut med såkalla tørrplater som kunne monterast direkte i kameraet før eksponering, og på slutten av 1800-talet blei dei fotografiske platene avløyst av rullefilm. Portrett var den vanlegaste sjangeren, men fotografar kasta seg også over landskapsmotiv og hendingar i kvardagen.

I Etne budde det på byrjinga av 1900 ein fotointeressert kar. Willum Ekrheim (1894-1978) var bonde og sjølvlært fotograf som reiste rundt i bygdene for å fotografera små og store hendingar og personar. Han tok sine første bilde i 1913 og har i løpet av si tid bak kameraet samla over 30.000 negativ av bilde han har tatt. Som følgje av eit prosjekt mellom Fylkesarkivet og Etne kommune er i dag Ekrheim sine bilde digitaliserte.

I samband med digitaliseringa bidreg medlemmer frå sogelaget med eit omfattande arbeid som går ut på å finna fram til namn på personar, stadnamn og andre relevante opplysningar. Sogebøker og opplysningar frå private er dei beste kjeldene til informasjon, og så snart informasjonen er henta inn blir det lagt inn digitalt saman med relevante søkeord knytt til kvart enkelt bilde.

— Me samlast ein gong i veka for å oppdatera bileta og leggja inn opplysningar. Jobben blir gjort på dugnad. Me starta i fjor vår og nå er me nesten halvvegs, fortel Dag Silde som har vore med på det omfattande arbeidet frå starten.

Og når arbeidet med Ekrheim sine bildeskattar er ferdig står fotograf Ingvald Vik (1907-2001) frå Etne si bildesamling for tur. Samlinga består av bilde frå 1938 til 1954, og skal etter planen gjennomgå same prosess.

Lokalhistorisk arkiv

Etne Sogelag manglar ikkje oppgåver. Også kommunen sitt lokalhistoriske arkiv ligg i hendene til dei historieinteresserte medlemmene. Det meste av historiske dokument og fotografi med lokalhistorisk verdi er oppbevart i eit brannsikkert og trygt rom på Skakke. Drifta tek sogelaget seg av.

— Me jobbar med eit lokalhistorisk arkiv. Her kan folk koma innom og henta seg ei bok og ta med til biblioteket for å lesa, seier Dag Silde.

I naborommet har bøker, brev og anna materiell som var å finna i huset til etnelyrikaren Olav Vik (1910-1990) fått plass. Sogelaget har også representantar i styret i Olav Vik-stiftinga.

Jubileumsfeiring

40 år med lokalhistorisk arbeid er tilbakelagt. Nå er oppgåva å staka ut vegen vidare. Ei lita jubileumsmarkering er under planlegging, og når den er unnagjort står andre oppdrag for tur.

— Me vil stella i stand eit arrangement. Me har søknader ute for å få hjelp til ei feiring, seier styreleiar Nils Halleland og håpar det kan vanka nokre kroner i jubileumskassa øyremerka 40-års feiring.

— Me vil prøva å få tak i ein føredragshaldar og me håpar å få råd til ei ekstra fin årbok, og så skal me ta tak i nettsida vår, seier han.

Dei faste oppgåvene blir med inn i framtida og laget vil fortsetja å stilla opp når det er marknad, julemesser, St. Hans-feiringar eller andre tilstellingar i bygda. Og kanskje kan det bli faste årlege bussturar for både medlemmer og andre som ønskjer å vera med på ei historisk rundtur i distrikta. Men først blir det jubileumsfest, ny årbok og ei flunkande ny nettside med oppdatert og nyttig informasjon om Etne Sogelag.

Tongahuset- gåva frå kongen

Ei av dei første oppgåvene Etne Sogelag tok på seg var restaurering av Tongahuset på Auestad i Etne. Den vesle stova som blei oppført i 1909 hadde ei spanande historie og var vel verdt å ta vare på og då laget var skipa stilte medlemmene villig opp til dugnad. Historia fortel av ekteparet Siri og Aslak på Auestad fekk pengar frå sjølvaste kong Haakon for å setja opp huset. Dei to etnebuane kom begge frå tronge kår og hadde ikkje råd til å byggja seg hus då dei gifte seg. Men kona visste råd.

Ho fann fram penn og papir og forfatta eit brev til Hans Majestet der ho fortalde korleis det stod til med økonomien og der ho bad om midlar til å byggja ein heim for seg og ektemannen. Soknepresten i Etne bekrefta i eige brev til kongen at opplysningane frå Siri var sanne og at behovet for hjelp til bustad var til stades.

Positivt svar

Det gjekk ikkje lang tid før ekteparet mottok svar på kongebrevet. Den 17. september 1909 kom gladmeldinga frå kongens slott. I brevet til dei to nygifte stod det å lesa: Deres Majestæter Kongen og Dronningen, har ydet Aslak Olsen et Beløp af kr. 250,- til kjøb af et Hus, paa Betingelse av at He. Sognepresten velvilligen vil bistaa med at faa skaffet Ansøgeren et saadant hus som omskrevet». Brevet var signert H. M. Kongens kabinettsekretær A. Grønvold.

For beløpet fekk det nygifte paret kjøpt ei stove på Fossa som blei flytta til Auestad, og for summen som blei til overs hadde dei råd til både bord og stolar til sin nye heim. Siri og Aslak fekk tre born og levde i stor nøysemd på sin nye heimstad.

Restaureringsobjekt

Den vesle stova på Auestad bestod av eitt rom med ein liten skut i den eine enden og ein lem i etasjen over som truleg blei nytta som soverom. Huset hadde eitt vindauge i stova og ein liten glugg i etasjen over. Etter at ekteparet gjekk bort stod stova tom i mange år. Forfallet festa grep og huset trengte sårt ei hjelpande hand. På byrjinga av 1980-talet fatta det nyskipa Etne Sogelag interesse for bygget, og tok på seg oppgåva med å setja huset i stand.

— Sogelaget overtok huset etter at laget blei starta. I dag er det Etne Sogelag som eig huset, fortel Kjell Saltnes som samen med fire andre sogelagsmedlemmer utgjer styret for Tongahuset.

Mykje arbeid

Det meste på det over 100 år gamle huset har fått seg eit skikkeleg ansiktsløft. Den gamle kledningen og takstolar er byta ut, stoveglaset er restaurert og nytt torvtak er kome på plass. Listene rundt døra og vindauget måtte skiftast, og med ein listebit som mal blei nye lister fresa ut og montert. Nå står det berre igjen å leita fram nøyaktig same malingsfarge som blei brukt då huset kom til Auestad.

— Vindauge og dørlist er kopi av original og me vil prøva å mala med lik farge som originalt, seier Saltnes.

Ope hus

Det gamle tømrahuset er eit strålande eksempel på korleis ei husmannsstove har sett ut på byrjinga av 1900-talet, og alle som har lyst til å få eit glimt av korleis livet arta seg på Auestad då Siri og Aslak levde kan fritt besøkja staden. Sjølv om huset ligg inne på eit privat område er det mogleg å få seg ein kikk både utvendig og innomhus. Ein nøkkelboks med kode er plassert ved inngangsdøra og ønskjer ein å låsa seg inn kan ein kontakta sogelaget.

— Interesserte kan ta kontakt med sogelaget om dei vil inn. Det vil også liggja ein nøkkel på kommunehuset, fortel Saltnes.