Reiser heim» til vanilje og sommarfuglar

Den enorme øya i Indiahavet er ikkje ny for Steinar Sørhus frå Blikrabygda i Øvre Vats. I landet med det i stor grad unike dyre- og plantelivet hadde han ein stor del av barndomen sin. År austafor det afrikanske kontinentet som han ser tilbake på med glede.

No er han tilbake til skulen han sjølv gjekk på, og han veit at det kjem til å bli eit halvår fullt av attsynsglede og nostalgi.

Spor

Foreldra Marie Skrunes og Sigurd Sørhus var begge frå Øvre Vats, oppvaksne høvesvis på Sjurseike og Sørhus. Eit par blei dei først då dei begge hadde flytta til Stavanger kor ho gjekk på Norske Kvinners Sanitetsforening si sjukepleiarutdanning, og han på misjonsskulen.

Dei bestemte seg for å via deler av liva sine som misjonærar, og valet falt på Madagaskar. Der skulle dei etter kvart læra seg gassisk for å kunna integrera seg med gassarane, men det ville vore vanskeleg utan først å kunna fransk.

Før dei drog til det som då var ein fransk koloni, reiste dei til Paris like etter at dei hadde gifta seg i Vats kyrkje i 1952. Der lærte dei seg fransk, og i april 1953 vart Steinar født i den europeiske metropolen.

— At eg var på veg heldt foreldra mine faktisk hemmeleg til sine foreldre. Då dei drog til Frankrike var det så tidleg i graviditeten at det ikkje var synleg, og dei valde å teia om det då dei visste at deira foreldre ville bli engstelege for at mor skulle vera gravid på same tid som ho studerte fransk langt heimefrå, seier Steinar Sørhus.

Tre månader seinare reiste den vesle familien på tre med båt til verdas fjerde største øy. Ferda tok heile sju veker, og dei segla gjennom Suezkanalen.

Etter kvart kom Asgeir til i 1957 og Gro Johanne i 1959, begge født på Madagaskar. I 1959 var det ein familie på fem som returnere til Noreg etter nærare sju år i teneste for misjonen. Hausten 1960 begynte Steinar i 1. klasse på Ullandhaug skole i Stavanger, men våren etter bar det igjen ut til Madagaskar.

Etter nye år på Madagaskar vart det, med eit lite mellomspel i Haugesund, Halsnøy i Sunnhordland som vart oppvekststaden for Steinar og søskena. Etter at han hadde tatt lærarutdanning i Sogndal, overtok han garden på Sørhus i Blikrabygda etter besteforeldra i 1976.

Han er mest kjent som mangeårig lærar ved skulen i Vats, men han har heile tida ved sida av vore gardbrukar med mjølkeproduksjon og sauehald.

Far Sigurd døydde i 1992, medan mor Marie i dag lever 100 år gamal i folgehuset på garden.

Internat

Ungar av norske misjonærar på Madagaskar måtte i lange periodar vera utan dagleg kontakt med foreldra sine. Det har i seinare år vore ein del kritiske røyster mot dette, òg frå folk som sjølv opplevde det.

— For eigen del ser eg med glede tilbake på tida på internatet, men eg veit at ikkje alle som gjekk der hadde ei like god oppleving, seier Steinar om den saka.

For dei norske misjonsselskapa som var aktive i landet, gjorde den spreidde busetnaden at misjonærene var mange stader. Det var dermed umogeleg å ha mange norske skular. Dermed falt valet på byen Antsirabe som ligg 1.500 meter over havet med ei befolking i dag på meir enn 250.000 menneske.

Ulikt tre fjerdedelar av øya, var det ikkje tropisk klima der Steinar vaks opp i landet som i dag har i overkant av 30 millionar innbyggjarar på eit areal like stort som Sverige.

— Det er stort sett varmt og godt, men ein kan faktisk oppleva ein viss vinter i Antsirabe, seier han.

Steinar treng ikkje å tenkja på det denne gong før eventuelt i slutten av opphaldet sitt i juni, som er midtvinters på den sida av ekvator.

Byen låg godt til rette geografisk plassert midt i landet, og ikkje så langt frå hovudstaden Antananarivo kor misjonærane med tida kom til landet då fly erstatta båt.

I kontrast til dei sju vekene reisa tok i 1953, er det for Steinar denne gong ei reise på 24 timar. Frå Karmøy går det via Gardermoen til Stockholm, så vidare med nattfly til Addis Abeba i Etiopia. Så vidare til hovudstaden Antananarivo på Madagaskar, og så ein lang biltur til Antsirabe.

Han reiser åleine, men hadde valet å få besøk av kona Grete Skeie Sørhus til påske. Ho har vore på Madagaskar tidlegare, og då vart det heller til at han reiser heim til familien i påska. Grete som er kreftsjukepleiar i Vindafjord kommune, er ulikt ektemannen enno ikkje pensjonist.

Emosjonelt

Etter at familien forlet øya i 1964, gjekk det mange år før han først i 2008 og 2012 kom attende. Då var ungane til Grete og Steinar meir eller mindre ute av barndomsheimen.

— Det var spesielt å koma tilbake til rommet der eg budde i barndomen. Eg overnatta faktisk i rommet, og det var sterkare enn eg trudde det skulle bli, seier han. Han fortel at det var fint å sjå at tømrararbeid utført av faren, som var ein prest med praktisk evne, enno var i bruk.

Det er mange varme kjelder på Madagaskar, så bading og svømming var han kjend med. Litt morosamt er det då at det var først i 2012 at Steinar for første gong bada i Det indiske hav.

— Det er eit stort land og me budde på 1500 meters høgde midt på øya. Infrastruktur og tid for ferieturar var det lite av i barndomen der nede, men det er faktisk ein svært gamal jernbane med tusen høgdemeter ned til havet som me reiste med då me var der i 2012, seier han.

Steinar fortel at han har avgrensa med kontaktar i det norske miljøet på Madagaskar no, og at han søkte på jobben han no har fått på heilt vanleg måte. Han gler seg til å treffa att lokale folk som han i alle år har halde kontakt med. Det gassiske språket kunne han betre då han var barn, og ein del av det har forsvunne gradvis.

— Dei norske elevane har behov for oppfølging i norsk og samfunnsfag. Det er her eg kjem inn med leksehjelp og anna oppfølging, seier den pensjonerte læraren.

Det gamle internatet og skulen er i dag overteken av den gassiske kyrkja, men Det Norske Misjonsselskap er med i styringa av det som i dag vert kalla Lovasoa Cross-Cultural Competence Centre. Lovasoa tyder den gode arva». Internatet er blitt hotell. Senteret har eit samarbeid med Høgskulen på Vestlandet, og i løpet av året vil nærare 250 norske studentar ha praksis i Antsirabe, mellom anna sjukepleiarstudentar.

— Yngste dotter vår, Dagne, hadde praksis som sjukepleiarstudent i fem veker på ei fødeavdeling for premature, seier han.

Eit paradoks for Steinar er at han no kjem ned til ein skule kor det ikkje i det heile er religionsundervising. Dette er i tråd med fransk praksis som enno ligg til grunn for ein del av samfunnssystema i landet som har hatt sine problem for å finna eit demokratisk fotfeste etter frigjeringa i 1958.

Ettersom dei naturlegvis har andre fag enn norsk språk og norsk samfunnsfag, er ikkje sjølve lærarstillinga full. Så han skal i tillegg til undervisinga driva med ein del praktisk arbeid ved skulen og internatet.

Flora og fauna

Han har mykje kunnskap om Madagaskar, noko ein kan sjå spor av i huset til Grete og Steinar i Blikrabygda. Her heng dei vakraste tørka sommarfuglar i glas og ramme på veggen, og eit eige glasskåp er fullt av gjenstandar frå øya. Her er alt frå modellar av bussar og gamle franske klassiske bilar, til eit forseggjort etui i tre med vaniljestenger inni. Etuiet og innhaldet kan samanliknast med det ein turist typisk tar med seg frå Cuba, men då er det sigar og ikkje vanilje som er innhaldet.

Han veit og interesserer seg mykje om naturen på den frodige øya. Øya er verdas fjerde største, men såpass isolert at floraen og faunaen har fått utvikla seg isolert.

— Åtti prosent av dyrelivet på øya er såkalla endemisk, altså at det berre finst på Madagaskar, seier han.

Ringhalelemuren lever kun på Madagaskar i den sørlege og sørvestlege delen av landet. Dette spesielle dyret er òg kalla halvape. Det er 23 slangearter på øya, men merkeleg nok er ingen av dei giftige.

Steinar har eit anna forhold til flaggermusa enn dei fleste andre nordmenn. For han er ei typisk flaggermus stor og lett å sjå der dei ofte heng med hovudet ned frå straumliner og liknande.

— Ein type flaggermus vert faktisk kalt flygande hund, og det seier jo sitt, seier han.

Kjøper du vanilje eller produkt med vanilje som ingrediens, til dømes iskrem, er det truleg vanilje dyrka på Madagaskar du då planlegg å eta. Rundt åtti prosent av vaniljeproduksjonen i verda kjem frå Madagaskar.

Religion

Han reknar gasserane som eit svært religiøst folk. Litt i overkant av halvparten av befolkinga på Madagaskar høyrer til den tradisjonelle religionen på øya. Dette er ein kultliknande religion basert på generell frykt for åndene frå forfedrane.

— Den originale religiondyrkinga på Madagaskar kan eg stadfesta at er basert på gamal overtru og ulike ritual, seier han.

Rundt 41 prosent er kristne jamnt delt mellom katolikkar og protestantar. Den siste delen på rundt 7 prosent er muslimar. Dei er for det meste å finna blant innflyttarar frå øygruppa Komorene nordvest av Madagaskar. Ein øystat som òg har vanilje som ei viktig eksportnæring.

Det er NMS (Det Norske Misjonsselskap) Steinar er knytt til. Det var det same for foreldra hans då dei tenestegjorde der på 50- og 60-talet.

Steinar har i mange år vore engasjert i speidarrørsla. I den samanheng har han brukt kontaktane sine i landet han vaks opp.

— Me har hatt speidarar frå Madagaskar både på landsleir på Lista og faktisk ein krinsleir her i Vats.

Attende

Om morgonen den 4. januar i år var Steinar tilbake på Madagaskar. Ein kan følgja halvåret hans på Facebook under tittelen DEN GODE ARVA – Ei reise attende i fotefara til ein barndom på Madagaskar».

Han melder på Facebook den første morgonen at véret er overskya med omlag 20 grader og regn i vente. Det er regntid og varmt mellom november og mai. Medan han sit og drikk kaffien sin like etter han har kome inn til hovudstaden Antananarivo, byrjar den nyfikne og teknisk interesserte læraren og bonden å reflektera over det han ser.

— Inn porten her no kjem ein taxi av den robuste typen her på øya, ein gamal Renault 4, trufaste slitarar som kan mekkast med, skriv han.

Han skriv òg litt om staden han bur, Isoraka, som i ei årrekkje var hovudsete for Det Norske Misjonsselskap. Etter første natta reflekterer han òg over at soving bak myggnetting vekkjer minner.

Den andre dagen på Madagaskar reiser han i bil frå hovudstaden til Antsirabe. Han skildrar at det å reisa på hovedvegen RN7, krev tolmod. I tillegg til at all tungtrafikk går på den vegen, er andre vegfarande drosjar i ulike fasongar, tuk-tuk, mopedar, syklistar, oksekjerrer, handkjerrer, gåande, kryssande gåande, kyr, høns, hundar og gjess.

Når det er tilnærma null vedlikehald av vegen, er andre forstyrrande element i vegtrafikken regntid, bakkar og svingar. Google seier fire timers køyretid, men under omstenda tar det han nesten seks timar.

— Eg kosa meg likevel heile vegen, seier Steinar.

Det er ikkje berre bilar Steinar Sørhus ser på vegen mellom hovudstaden Antananarivo og Antsirabe den 5. januar. FOTO: Privat

Ris, eller vary som det heiter der, er heilt sentral i den gassiske kulturen. Nyåret er tida like etter at det har vore ei travel tid på rismarkene, men nå ser Steinar dei stå nysådde og grøne.

Antsirabe og områda rundt er på mange måtar matkammeret for Madagaskar. Det er eit gamalt vulkansk område der jorda er svært næringsrik. Store delar av befolkinga kjem dei par tusen siste åra frå landa rundt Indonesia. Dei kom til Madagaskar gjennom India og den arabiske halvøya.

— Dei kom vidare ned austkysten av Afrika, og med seg hadde dei risen og språket, seier den historieinteresserte vatsbuen.

Steinar har ikkje offisielt Dadabe med i namnet sitt, men han brukar det i nokre samanhengar som til dømes i profilen sin på Facebook. Han går under det namnet for mange av dei lokale folka han har kontakt med i landet.

Steinar sin bror Asgeir, som bur i Etne, har tatt dette noko lengre. Han har tatt namnet Fianar inn i namnet sitt i Folkeregisteret. Namnet er etter byen Fianarantsoa kor han vart født.

Det herskar med andre ord ingen tvil om dei to brørne respekterer og set pris på fotefara sine på den frodige øya.