Gruveeventyret i Vats

Ein liten spasertur opp frå Eikedalsvegen i Vats ligg restane etter Thors gruve. Slaggrestane etter dagbrotet er godt synleg frå vegen der dei blenkjer i solskinet, og oppe ved sjølve gruveområdet finn ein tydelege spor etter gruvedrifta som hadde si storheitstid frå 1895 til 1914. Eit rundt 50 meter langt og 15 meter breitt dagbrot ligg synleg i terrenget og vitnar om gruveaktiviteten som fann stad for godt over 100 år sidan. Den gamle gruva blei drive på den svært glimmerrike bergarten pegmatitt som breier seg i terrenget i om lag 500 meter i lengd og har ei breidd på rundt 30 meter.

Pegmatitt er ein svært grovkorna bergart, som har størkna når magma pressar seg opp gjennom sprekker i jordskorpa. Pegmatitt opptrer i form av gangar og linser, og kan vera rike på ei rekkje sjeldne grunnstoff som litium, cesium, beryllium, thorium, uran, bor, flor og fosfor.

Uraninitt

Førekomsten i Vats er kjent for mineralet uraninitt, som er eit gråleg eller brunsvart svært radioaktivt mineral og den viktigaste bergarten uranmalm som inneheld nok uranmineraler til å kunne brukast for framstilling av grunnstoffet uren. Uraninitt er mellom anna å finna i granittpegmatittar fleire stader i Noreg. Særleg kjente førekomstar er Auselmyra ved Tvedestrand, Einerkilen i Evje, Bjertnes i Krødsherad og Thors gruve i Øvre Vats. Uraninitt i Vats inneheld både uran, thorium og helium.

I dag ligg dagbrotet lett tilgjengeleg og er blitt eit populært turmål, mykje takka vera turentusiast Jon Olav Velde frå Vats. Han har merkt stien opp til gruva, sett opp informasjonsskilt og montert kjettingrekkverk for å hindra av folk ramlar ned i botnen av gruvegangen.

— Dette er eit populært turmål med fantastisk utsikt over Vats, seier Velde.

I dagslys blenkjer steinane i slagghaugen om kapp med sola. Tynne glimmerflak er framleis godt synlege sjølv om mose og gras er i ferd med leggja eit grønt toppdekke over steinhaugen. Dei glinsande steinane kan vera freistande for besøkjande å plukka med seg heim, men grunna mogleg stråling er det best å la dei bli liggjande.

— Det er ikkje tilrådd å plukke stein frå gruva, seier Velde.

Anleggsrestar

I botnen av den djupe skjeringa i fjellet ligg framleis restar etter ei togskinne som frakta vagger med knust stein og pellets ut frå gruva, og i eine enden av skjeringa kan ein skimta eit lite hol som blei sprengd ut for å sjekka eventuelle førekomstar inne i fjellet. På toppen av slagghaugen stod det ei lita smie der smeden kunne kvessa borane som blei brukt når arbeidarane skulle handmeisla hol for sprengstoffet. I dag er smia borte og erstatta av ein kvilebenk og ei informasjonstavle proppfull av interessante gruvefakta.

Det meste av arbeidet i dagbrotet blei utført med handamakt. Hol til sprengstoff blei meisla ut for hand ved hjelp av hammar og meisel. Den sprengde fjellmassen blei så sortert og frakta i vagger ut av gruvegangen før den blei pakka og sendt vidare. Gruvedrifta gav arbeid for både bygdefolk og utanbygds arbeidsfolk. Og det var slett ikkje uvanleg at born og unge måtte trø til for å få jobben gjort. Jon Olav Velde fekk fortalt at hans far, Johan Velde (1895-1994), var blant dei unge i bygda som i ung alder deltok i arbeidet.

— Mange lokale jobba her. Far fortalde at han som 10-åring var med å køyrde malmkassar med hest ned til Åmsosen der kassane blei vidaresendt med båt til Stavanger. Derifrå blei malmen sendt ut til ulike stader i Europa, fortel Velde.

I ein kort periode like etter krigen var det prøvedrift gruva i nokre få veker. Dei to vatsbuane Ådne Spartveit og Jonas Tønnesen deltok den gong i arbeidet med å byggja ei smie og førebu skyting av tunnel.

Grunnleggjar Kartevold

Frå slutten av 1800-talet førte ny forsking til auka behov for mineral. Ein skjerpefeber herja landet og folk leita høgt og lågt etter malmførande bergarter. Dei som var så heldige å koma over eit malmrikt område kunne søkja om rett til å undersøkja førekomstar av mineral i området. Søknad av såkalla mutingsrett blei sendt til bergmeisteren for godkjenning. På denne tida budde det ein kar i Sandnes som hadde fatta interesse for geologi og mineral. Jærbuen Mauritz Kartevold (1833-1922) si mineralinteresse skulle visa seg å bli avgjerande for gruvedrifta i Vats. Gruvedrifta starta med eit glimmerbrotuttak i åra 1890-1895, og uranmalmen som blei funnen i pegmatittgangane danna grunnlaget for aktiv gruvedrift etter uranmalm og thorium frå 1895.

Mauritz Kartevold var født på ein gard på Jæren og i vaksen alder slo han seg ned som urmakar i Sandnes der han gifta seg med Bertha Thorsdotter og blei far til ni ungar. Urmakar Kartevold fatta også interesse for politikk og blei valt til ordførar i Sandnes i perioden 1867 til 1874. Han var med på å grunnleggje biblioteket i bygda i tillegg til å stifta fråhaldslag fleire stader. Etter at han utvida urmakarverkstaden med landhandel og bakeri, dreiv han ei tid ei blomstrande verksemd før det heile snudde og pilane peika nedover for forretningsdrifta.

Men Kartevold var ein kunnskapsrik og nysgjerrig kar som leste mykje og tileigna seg kunnskap på ulike fagområde. Dette kom til nytte i hans vidare arbeid. Kjemi, fysikk, astronomi og teologi var blant hans hovudinteresser, i tillegg til interesse for berg og mineral. I 1858 kom han i kontakt med engelske gruveingeniørar i Egersund og interessa for geologi og skjerping blei født. Saman med kameraten, fiskaren og skjerparen Torbjørn Brualand frå Sandnes starta han i 1865 å granska koparførekomsten på Visnes på Karmøy. Det var truleg Brualand som i 1864 oppdaga koparmalmen på Visnes.

Dei to karane tok kontakt med den franske ingeniøren og medeigaren i Antwerpen Gruveselskap, Charles Defrance, for å visa fram malmklumpen frå Karmøy. Defrance fatta interesse for malmfunnet og saman stifta dei tre karane Vigsnes Kobberverk. Men industrieventyret blei kortvarig for kameratane Brualand og Kartevold. Usemje førte til at dei måtte selja sine rettigheiter til det belgiske selskapet. Visnes koparverk var i drift i to periodar mellom 1865-1972 og utvann til saman 4,2 millionar tonn rågodskopar, sink og svovel.

Thors gruve

Sjølv om gruvedraumen på Karmøy ikkje gjekk vegen for Kartevold visna aldri mineralinteressa. Rundt 30 år etter at koparmalmen på Visnes vart oppdaga kasta han sine auge på Vats. Gruva i Vats inneheld fleire sortar uranmalm som hadde ulike eigenskaper og i 1890-åra blei det sett i gang jakt på eit nytt spanande mineral, uranhaldig thoritt.

Kartevold følgde nøye med på utviklinga og starta leiting etter mineralet i Noreg. I Vats fann han lovande førekomstar av mineralet cleveitt, ein variant av uraninitt som i tillegg til uranoksid inneheld mellom anna thorium og bly. Han kontakta den britiske forskaren William Ramsay for å få mineralet undersøkt. Resultatet var lovande og Kartevold starta gruvedrift på staden i det han kalla Thors gruve. Arbeidet med uranen i Thors gruve førte til kontakt med dei fremste læresentra i verda, og då han han etablerte Kartevold Urancontor» på Sandnes starta salet av urancleveitt frå Vats til leiande forskarar på den tida.

Uranitt frå Thors gruve skulle også bli ei viktig brikke i framstillinga av helium. Grunnstoffet helium blir danna i jordskorpa ved spalting av tyngre grunnstoff, særs uran og thorium. Som førekomst på jorda blei helium først oppdaga av italienaren Luigi Palmieri ved spektralanalyse av materiale frå vulkanen Vesuv. Seinare påviste den amerikanske kjemikaren William Francis Hillebrand at mineralet uraninitt avgav ein gass når det blei løyst i syre. Gassen blei i 1895 påvist å vera helium av den engelske kjemikaren William Ramsey (1852-1916) som hadde fått tilsendt nokre kilo uraninit frå Karlevold si gruve i Vats. Denne brukte han i si framstilling av helium.

William Ramsey blei utnemnt til professor i kjemi ved universitetet i Bristol i 1879 og er eit sentralt namn i oppdaginga av edelgassane. I 1892 oppdaga han argon saman med John William Strutt og i 1895 framstilte dei to vitenskapsmennene helium frå mineralet cleveitt. Seinare oppdaga han også grunnstoffa neon, krypton og xenon saman med engelskmannen og forskaren Morris William Travers. William Ramsey mottok i 1904 nobelprisen i kjemi for si oppdaging av edelgassane argon og helium.

Radium

I 1904 sluttar Mauritz Kartevold forsøksdrifta i gruva og sel drifta til engelskmannen C.W. Price. På den tida var det stor kamp om uran blant forskarar. I 1903 fekk den polske kjemikaren og fysikaren Marie Sklodowska Curie (1867-1934) nobelprisen for å ha oppdaga der radioaktive grunnstoffet radium saman med sin mann Pierre Curie. Det viktigaste råstoffet for framstilling av radium er uranbekblende eller uraninitt, og det blir hevda at Curie mellom anna fekk bekblende frå Vats. Oppdaging Curie gjorde innan radioaktivitet fekk stor betydning for forståing av atomkjernens oppbygging. Ho bidrog også til å finna bruksområde for stråling innan kjemi, biologi og legevitskap. Men trass i etterspurnad etter uran såg ikkje Kartevold seg tent med å behalda gruva som dermed fall på britiske hender.

Radioaktiv stråling til bruk i medisin og terapi fekk ein opptur på byrjinga av 1900-talet. I England var William Ramsey drivkrafta bak Radiuminstituttet som utførte og overvaka forsking på radium, og som var ansvarleg for tilførsel av radioaktiv material til britiske hospital. Ramsey blei også involvert i grunnlegginga av The British Radium Corporation i 1909 og han grunnla den første radium fabrikken i England, the Limehouse factory i 1910. Produkt som tannpasta, kosmetikk, radioaktivt vatn og mange andre produkt med innhold av radium nådde butikkhyllene.

Ramsey, som fleire gonger besøkte gruva i Vats, hadde ofte andre engelskmenn med seg på turane. Det er fortalt at ein gong engelskmennene besøkte Vats blei ein engelskmann sjuk i Ølen. Då blei det henta flasker med vatn frå Thorsgruva og mannen drakk innhaldet for å prøva verknaden av å ta inn ei radioaktiv løysing. Om det hadde noko effekt er uvisst.

Sanatorium i Vats

På bakgrunn av bruk av radium i medisin såg Kartevold store muligheiter for Vats, sjølv om han i 1904 bestemte seg for å selja gruva. Han såg føre seg ein gruveby ved gruva i Vats og i 1905 hadde han tankar om eit radiumhospital like ved. Han skreiv mellom anna dette: Ertsene frå Vats har vist seg rige. Jeg antager at Uran-Clevit Radio.erts kan gjemme seg tusende steder i Vats Fjellens dyp og avsette radioholdig vand. Det vilde være en stor lykke for Vatsbygden og et gavn for Menneskeheten, thi kunsten at forlenge livet er av stor almen betydning. Det vilde glæde mig om Vand og Fjeld viste sig særs nyttige i Lægehenseende. Vandkilder ved Radio-Ertser er overmåte nyttige for Kuranstalter især for Brystsyge, og kronisk syge og mange andre vanskelege Sygdomme.»

Draumen om eit sanatorium blei aldri realisert og i 1914 var gruvedrifta eit tilbakelagt stadium. Det skulle gå mange tiår før Thors gruve igjen blei eit tema.

Krigen

Under andre verdskrig var det igjen rift om uranet. Tyskarane var interessert i mineralet og i eit forsøk på å hindra at den tyske krigsmakta fekk kloa i mineralet blei Thors gruve omdøypt.

— Ein kar som heitte Hans Ramberg hadde tilsyn med gruva under krigen. Han prøvde å halda den hemmeleg for tyskarane og kalla gruva for Trodlaskargruva fordi ho ligg ved Trodlaskarhaugen, fortel Jon Olav Velde.

Eit notat frå geolog Torfinn Kjærnet anno 1989 viser at tyskarane likevel fekk tak i nokre uranhaldige steinar som dei lagra i ei løe på ein nabogard til gruva. Til saman 16 kassar låg lagra på garden i mange år før to personar frå Haukeland sjukehus og Universitetet i Bergen dukka opp med geigerteljarar og ville måla radioaktiviteten i brotet og på hos gardbrukaren. Dei fann at radioaktiviteten var svært høg både i brotet og i kassane med stein og bestemte seg for å ta kassane med seg tilbake til Universitetet i Bergen for lagring. Dei tok også med seg rundt 500 kilo stein frå ein haug i terrenget, der rundt 50 kilo var uranititt.

Geologiske undersøkingar

Ein fagrapport frå Norges Geologiske Undersøkelse (NGU) anno 1909 over Thors Grube og Krakkanuten førekomst i Vats viser at det i løpet av åra 1895 til 1905 blei tatt ut omlag 1200 kilo uranmalm. Rapporten beskriv bergart og størrelse på gruva.

Thors grube består av en pegmatittgang som ligger i en hornblende dioritt. Det er drevet en 17 m. lang strosse og i berghallene sees kvarts, feltspat, granat og store glimmerflak. Uranbekerts (uraninitt) som skulle være hovedmineralet er ikke med sikkerhet påvist. Krakkanuten inneholder turmalin. Verken thoritt eller vismutglans er påvist med sikkerhet. Thoritten ble identifisert som granat mens vismutglansen blir sagt å være selen (?). Forekomstene er godt lokalisert på skisser.»

Etter at gruva blei lagt ned blei det føretatt nye geologisk undersøkingar. I følgje ein bergarkiv- rapport frå NGU signert geolog A.O. Poulsen etter ein tur til Vats i 1943 for å synfara ein pegmatittgangen i Trollarskarshaugen, blei konklusjonen at det er lite lønsamt å driva gruva vidare. I rapporten skriv han mellom anna om forsøk på drift eit par månader i 1942 der ein mindre del uraninitt tatt ut. Han viser også til andre undersøkingar som ikkje påviser større mengder uranholdige mineraler. Poulsen kom fram til at det berre finst forholdsvis små mengder av uranrestar og at det neppe er ein god ide i få i gang lønsam drift.

I 1946 var det prøvedrift i ein kort periode av Minekompaniet, og på 1950-talet hadde gruva besøk av to statsgeologar som undersøkte om gruva kunne opnast igjen. Konklusjonen blei at det ikkje var økonomisk forsvarleg å ta opp igjen drifta.

Thors gruve er ikkje den einaste staden i Vats der det har vore gruvedrift. Jon Olav Velde kan fortelja om fleire andre stader der det har vore gruver i bygda.

— Her i Vats har me fire gruver og eitt skiferuttak, seier han.

Forutan uranmalmen i Thors gruve blei det tatt ut koparkis i Sørhusgruva, feltspat i Krakkanutgruva, glimmer i Årligruva og skifer i uttaket i Blikrabygda.